Oktober 21
Gezonde gebouwen vragen om bredere blik
Internationaal onderzoek toont opvallende conclusies
Enorm veel mensen werken acht uur per dag en zo’n tweehonderd dagen per jaar in een gebouw. Oké, tijdens de pandemie een stuk minder, maar inmiddels gaan steeds meer mensen weer naar het werk toe. Al die mensen hebben recht op een gezond binnenklimaat; een omgeving die het welbevinden bevordert in plaats van schaadt. Ingenieursbureau Sweco onderzocht de relatie tussen gezondheid en gebouwen en trekt een aantal belangrijke en opvallende conclusies.
Terug naar kantoor. Het was een van de ‘vreugdevolle’ boodschappen die premier Rutte en minister De Jonge aan het begin van de zomer konden afkondigen, omdat de coronamaatregelen minder streng werden. Toch is het de vraag of het, als het om onze gezondheid gaat, zo prettig is om lange dagen op kantoor te zitten. Die vraag stelden de adviseurs van Sweco zich ook, en daarom onderzochten zij eerder dit jaar de relatie tussen gezondheid en gebouwen.
‘Elk jaar zoeken wij een onderwerp waarvoor we zelf de kennis binnen ons bureau willen verbreden’, zegt Remco Kemperman, adviseur installaties bij Sweco en een van de auteurs van het onderzoeksrapport Urban Insight. ‘Aan deze jaarlijkse onderzoeken doen collega’s uit meerdere landen mee. Dat maakt het ook zo interessant; voor ons, maar ook voor onze opdrachtgevers. Je krijgt een goed beeld over hoe er over zo’n onderwerp wordt gedacht in buurlanden en wat daar de laatste inzichten zijn.’ Zo meldt het Sweco-rapport dat 100 miljoen Europeanen last hebben van geluidsoverlast en 80 procent van de wereld letterlijk overbelicht is.
Londen’s gebouw als voorbeeld
Het Urban Insight bevat mooie voorbeelden, zoals het gebouw 5 Pancras Square, het gemeentehuis van de Borough of Camden in Londen. Dit gebouw vertegenwoordigt volgens het Sweco-rapport een interessante oplossing als het om binnenklimaat gaat. De kern van deze oplossing is verdringingsventilatie.
Bij traditionele mechanische ventilatie wordt de lucht via het plafond toegevoerd en afgevoerd. Dat wil zeggen dat de bovenste luchtlaag in de ruimte is gevuld met warme, gebruikte lucht. De verse lucht moet er doorheen worden geperst, waardoor een mengsel van verse en gebruikte lucht ontstaat ter hoogte van de hoofden van bewoners of gebruikers. Het Londense gebouw heeft een systeem met verdringingsventilatie. Daarbij wordt de lucht aangevoerd via de roosters in de vloer. Deze lucht heeft een iets lagere temperatuur, circa 2 tot 3 °C lager, dan de gewenste temperatuur in de ruimte. Vervolgens stroomt de lucht, dankzij de passieve opwarming door de gebruikers en apparaten in de ruimte, als gebruikte lucht naar boven (het proces van warmteconvectie) en wordt via het plafond afgevoerd. Deze methode zorgt ervoor dat de lucht altijd fris is ter hoogte van het hoofd van de bewoner of kantoorgebruiker.
Uit het onderzoek blijkt dat ‘licht, lucht, groen, beweging én geluid’ de knoppen zijn om aan te draaien bij het realiseren van een optimale werkomgeving.
Brede blik op techniek
Als de adviseurs en onderzoekers één conclusie duidelijk naar voren brengen, is dat we de oplossingen zeker niet alleen in de techniek moeten zoeken. Juist sociale, ontwerpmatige en natuurlijke oplossingen leveren gezondheidswinst op, zo stelt het nieuwste rapport van Sweco. ‘Het mooie van onze jaarlijkse onderzoeksprojecten is dat we de thema’s die we kiezen heel breed bekijken’, vindt Kemperman.
‘Zelf ben ik installatieadviseur, met ventilatie als specialisme, maar binnen Sweco Europabreed hebben we veel meer disciplines in huis. In het rapport kun je daarom ook lezen dat er meer aspecten zijn die een gezonde werkplek bepalen. Ventilatie is belangrijk, zeker nu het ook als een van de basismaatregelen tegen de verspreiding van corona is aangemerkt. Maar wij hebben het onderzoek niet alleen of expliciet op corona gericht. Elke werkgever die zijn medewerkers in een gezonde omgeving wil ontvangen, zal naar veel meer aspecten moeten kijken. Dat is ook zo interessant aan het rapport. Je komt echt van je eigen eiland af en je leest en ziet welke inzichten er nog meer zijn. Zelf probeer ik dan of ik mijn inzichten en adviezen in de praktijk kan combineren met de wijze waarop collega’s naar deze onderwerpen kijken. Dat is de grote winst van deze discipline-overstijgende rapportage.’
‘Als het alleen al om ventilatie gaat, hebben we nog flinke stappen te zetten’
Combinatie van oplossingen
Uit het onderzoek blijkt dat ‘licht, lucht, groen, beweging én geluid’ de knoppen zijn om aan te draaien bij het realiseren van een optimale werkomgeving. En dan heb je zeker niet alleen high tech-oplossingen nodig, zoals sensoren of geavanceerde klimaatinstallaties. Gezondheidswinst creëer je juist door een combinatie met andere, meer heilzame oplossingen. Dat blijkt althans uit een analyse van de bijna twintig internationale Sweco-projecten die voor het rapport zijn onderzocht. Volgens de opstellers zou de gezondheid in gebouwen ook sterk gebaat zijn bij regulering en handhaving. Zouden we in gebouwen net zo strikt op gezondheid letten als op brandveiligheid, dan is er nog heel veel winst te boeken. En zeker niet alleen in kantoren, maar ook in woningen en bijvoorbeeld in ziekenhuizen en scholen.
‘Zelf ben ik betrokken bij de advisering van enkele scholen’, vertelt Kemperman, ‘en het is toch wel heel minimaal wat we daar in het algemeen aan ventilatie installeren. Natuurlijk is ventilatie niet het enige aspect dat de gezondheid beïnvloedt, maar als we in een school puur de eis in het Bouwbesluit als uitgangspunt nemen, dan ventileren we gewoon onvoldoende. Terwijl de schoolleiding – en eigenlijk bijna elke opdrachtgever – denkt dat de eisen in het Bouwbesluit hen de garantie geven voor voldoende ventilatie. Maar een eis van 8 liter per persoon per m2, die nu voor scholen in het Bouwbesluit staat, vinden wij te weinig. Die eis wekt ook veel verbazing als ik daarover praat met collega’s in bijvoorbeeld Zweden en Noorwegen. Zij hanteren 12 liter per persoon per m2 als minimum. Dat is echt een groot verschil.’
Zodra mensen dichter dan 50 meter van een groengebied wonen, bezoeken zij die groene omgeving drie tot week keer per week.
Strengere regelgeving
‘In ons land hanteren we eigenlijk alleen voor ziekenhuizen de minimumeis van 12 liter per persoon per m2. Voor kantoren zitten we in het Bouwbesluit op de helft! Terwijl Rehva, de Europese overkoepelende vereniging voor klimaatinstallaties, in zijn Covid-guidelines de grens van 10 liter per persoon per m2 adviseert. Dus als het alleen al om ventilatie gaat, hebben we nog flinke stappen te zetten’, zegt Kemperman.
Hij is daarom voorstander voor striktere regelgeving. ‘Als je alleen al naar de Arbo-regelgeving kijkt, dan schrijft deze een ventilatiehoeveelheid van 30 m3/h per persoon voor; dit komt overeen met ongeveer 8,5 liter per persoon per m2. Dus daar zit die eis in het Bouwbesluit voor kantoren ruim onder. Het Rijksvastgoedbedrijf schrijft zelf voor rijksgebouwen een eis van 40 m3/h per persoon voor, wat natuurlijk veel meer is dan in het Bouwbesluit staat. Als wij een advies opstellen, zeker bij scholen, gaan we meestal uit van 50 m3/h per persoon. Helaas merken we dan vaak dat dit niet haalbaar is, omdat dit aanpassingen in het gebouw en de techniek vereisen die het budget niet toelaten. Bij scholen komen we daarom in de praktijk niet verder dan het Bouwbesluit. Dat vind ik een kwalijke zaak.’
Kemperman is ook groot voorstander van controles na oplevering. ‘Wij komen regelmatig gebouwen tegen die nog geen vijf jaar geleden zijn opgeleverd, en nu al niet meer presteren zoals ze zijn ontworpen en vaak ook zijn geïnstalleerd en opgeleverd. In Zweden geldt voor alle utiliteitsgebouwen bijvoorbeeld een verplichte opleverinspectie, en vervolgens ook om de drie of zes jaar - afhankelijk van het gebouwtype - een verplichte inspectie of het gebouw nog aan de opleverspecificaties voldoet. Ik kom in ons land scholen tegen waar de ventilatie in de zomer in verband met geluidsklachten tot 60 procent wordt teruggeschroefd, met de gedachte dat dan toch de ramen open staan. Vervolgens bleef het systeem de rest van het jaar op deze stand staan.’
‘Er is veel te weinig controle, maar ook bewustzijn om daarop te letten. Het verplicht installeren van CO2-meters in klaslokalen kan in elk geval helpen om dat bewustzijn te vergroten.’
Invloed van licht is groot
Dat de visies van collega’s in het buitenland inspirerend zijn en nieuwe inzichten opleveren, illustreert Kemperman met zijn opmerking dat ook ‘licht’ een thema’s is dat hij nu ineens met andere ogen bekijkt. Zo leeft ongeveer 80 procent van de wereldbevolking onder een met licht vervuilde hemel. Bovendien blijkt uit onderzoek dat langdurige blootstelling aan kunstlicht en een gebrek aan natuurlijk licht een daling van de hormoonspiegel tot gevolg kan hebben. En dat heeft weer een negatieve invloed op ons leefritme, ofwel onze interne biologische klok. Daarom is aandacht voor natuurlijk licht in gebouwen enorm belangrijk.
Onderzoek laat ook zien dat werknemers die bij natuurlijk licht werken, gemiddeld 46 minuten langer slapen in vergelijking tot hun collega’s die alleen bij kunstlicht werken. ‘Als we dat weten, en we weten ook dat we met moderne ledverlichting in staat zijn om natuurlijke lichtniveaus en lichtkleurtemperatuur te benaderen, is de vraag logisch waarom we dat niet doen. Toch kunnen we met ledverlichting ook de fout ingaan. Het vervangen van tl- of halogeenverlichting door led biedt kansen, maar bevat ook veel valkuilen. Die vervanging vereist meer kennis dan je op het eerste gezicht denkt’, weet Kemperman inmiddels.
In het rapport staat ook dat we bij het ontwerpen van kunstverlichting in gebouwen bij voorkeur verlichting met een brede spectrale inhoud en een hoge kleurweergave-index moeten selecteren. Daarmee kunnen we de intensiteit en de lichtkleurtemperatuur wisselen tussen koel en warm wit. Zo creëren we werk- en leefomgevingen die ons helpen; enerzijds om efficiënt, creatief en geconcentreerd te werken, anderzijds om te ontspannen en goed te slapen en het immuunsysteem te versterken. Verder is het van belang om lichtvervuiling te beperken. Daarbij gaat het om licht dat vanuit gebouwen en steden de nachtelijke hemel binnendringt.
De aanwezigheid van beplanting, zowel binnen als buiten gebouwen, heeft veel invloed op onze gezondheid.
Belang van een groene omgeving
Een ander aspect dat veel invloed op onze gezondheid heeft, is de aanwezigheid van beplanting, zowel binnen als buiten gebouwen. Juist omdat we zo enorm veel tijd van ons leven binnenshuis doorbrengen – gemiddeld heeft een mens op zijn tachtigste verjaardag 72 jaar binnen doorgebracht – zitten er veel voordelen aan het hebben van planten in ons binnenmilieu. Ze verhogen de luchtkwaliteit, de concentratie, het algemene welzijn en de arbeidstevredenheid. Bovendien kunnen planten irritatie en stress verminderen.
Ook kan het uitzicht op een groene omgeving een vitale rol spelen in ons dagelijks welzijn. Zo blijkt ook uit onderzoek dat, zodra mensen dichter dan 50 meter van een groengebied wonen, zij die groene omgeving drie tot vier keer per week bezoeken. Wonen mensen echter 1.000 meter van een groengebied, dan bezoeken zij die omgeving ongeveer één keer per week. Als we een gebouwde omgeving plannen of opnieuw inrichten, zouden we dat eigenlijk via de 3-30- 300-regel moeten doen. Deze suggestie komt van Cecil Van Konijnendijk, professor in Urban Forestry aan de University of British Columbia. Hij onderzocht en bedacht deze regel op basis waarvan iedereen vanuit zijn huis of kantoor:
• 3 bomen moet kunnen zien,
• in een buurt moet wonen van een gebied met ten minste 30 procent boomkruinbedekking (of vegetatie),
• niet meer dan 300 meter hoeft te verplaatsen om naar de dichtstbijzijnde groene ruimte te komen voor recreatieve activiteiten.
Planten verhogen de luchtkwaliteit, de -concentratie, het -algemene welzijn en de arbeidstevredenheid
Meer natuurlijke ventilatie
Ook op het vakgebied van Kemperman zelf, de ventilatie van gebouwen, bracht het Urban Insight rapport nieuwe inzichten naar voren. ‘In mijn gesprekken met collega’s vond ik het bijvoorbeeld opvallend dat natuurlijke ventilatie in Groot-Brittannië echt in opkomst is. Ik vind dat we deze systemen ook in ons land vaker zouden moeten toepassen of in elk geval de mogelijkheid ervan moeten onderzoeken. Als het in het Britse klimaat goed kan, dan bij ons ook. In Scandinavië snap ik dat het veel lastiger is, maar in ons klimaat is het gewoon mogelijk. Tijdens mijn studie deed ik er al uitgebreid onderzoek naar; onder meer ook op basis van de principes die Ben Bronsema ontwikkelde via zijn earth, wind & fire-concept.’
‘Net als Bronsema denk ik dat er veel meer mogelijk is met natuurlijke ventilatiesystemen. Natuurlijk vergt het een goed ontwerp, maar als dat eenmaal is gerealiseerd, ben ik ervan overtuigd dat het minder onderhoud vergt en ook veel minder storingsgevoelig is. Verder vermoed ik dat een natuurlijk systeem ook een sterk psychologisch effect heeft op mensen. Het gevoel dat je zelf invloed kunt uitoefenen doordat ramen open kunnen en je direct de lucht van buiten ervaart, maakt dat mensen zich gelukkiger en gezonder voelen.’
‘Voor kantoren en woningen kan het zeker, voor scholen is het een grotere uitdaging. Niet zo zeer technisch, maar meer omdat de budgetten daar te laag zijn. We zouden op dat punt echt meer geld moeten willen investeren in de gezondheid van onze gebouwde omgeving.’
Meer informatie over het rapport.
Tekst: Rob van Mil
Fotografie: Sweco Nederland