Licht vernieuwen naar led: do’s & don’ts

In onder meer Londen zijn de E40 natriumlampen ­vervangen door led-lampen.

Uitfasering

Een van de lampen die uitfaseert als gevolg van de nieuwe wet- en regelgeving is de T8. Deze fluorescentielamp – bij de meesten bekend als tl-buis – is een van de meest gebruikte lichtbronnen in commerciële toepassingen. John de Joode, voorzitter NSVV: ‘Deze lichtbron wordt zeer breed toegepast en nu hij verboden wordt, leidt dat bij sommigen tot blinde paniek. Maar dat is onnodig. Het is nog niet verboden om de oude lichtbronnen te gebruiken. Ook mogen ze gewoon nog worden verkocht en kunnen leveranciers en winkels hun voorraad opmaken. Wanneer lichtbronnen worden vervangen of armaturen gerenoveerd, is het de bedoeling dat de overstap naar led wordt gemaakt, maar de echte verplichting hiervoor geldt pas vanaf 1 september 2023.’
‘Sec gezien is het mogelijk om de oude verlichtingsbronnen te hamsteren om op deze manier geen wijzingen te hoeven doorvoeren. Aan de andere kant: waarom zou je? Er zijn voldoende alternatieven beschikbaar die de energierekening daadwerkelijk verlagen en uiteindelijk moet je toch overstappen. Wacht daar niet te lang mee, want als iedereen pas eind augustus 2023 actie gaat ondernemen, gaat dit waarschijnlijk leiden tot een tekort aan lampen, maar ook aan installateurs die de werkzaamheden kunnen uitvoeren. Naast het feit dat dit stress oplevert, werkt het bovendien in de hand dat ongekwalificeerde bureaus zich gaan aanbieden, en dat kunnen we niet gebruiken.’

‘De uitfasering van de tl-buis leidt bij sommigen tot blinde paniek’

Retrofit of relighting

Wie eenmaal heeft besloten om de overstap te maken komt als vanzelf voor de vraag te staan: wordt het een retrofit of een relighting? Om te beginnen is het goed om het verschil tussen beide termen te kennen. Bij retrofit wordt de armatuur met al zijn techniek behouden en wordt alleen de lichtbron gewisseld door een energie-efficiëntere variant. Bij relighting wordt ook de hele armatuur vervangen, wat betekent dat deze oplossing ‘nieuwer’ is en meestal meer mogelijkheden biedt. Bij relighting wordt tevens vaak de mogelijkheid aangegrepen om optimalisaties door te voeren. Daar komt bij dat deze oplossing natuurlijk wel duurder is, omdat je alle armaturen ook verwijdert.
Jan-Pieter Heimgartner, technical customer support & after sales Benelux bij Ledvance, breekt graag een lans voor retrofit. ‘Ergens heeft retrofit een negatieve klank; alsof het een soort tweederangs oplossing is. Ik denk echter dat het goed is om de voordelen te benadrukken. Zo behoud je de bestaande armaturen – en daarmee dezelfde sfeer – maar ook alle geïntegreerde technieken waardoor retrofit relatief eenvoudig is.’
De eenvoud van retrofit hangt bij tl-buizen wel af van onder meer de leeftijd van de armatuur. Bij een oudere armatuur met een ouderwets voorschakelapparaat, de starter, is het verwijderen van de buis en de starter voldoende om vervolgens een led-buis te plaatsen. Bij armaturen met een elektronische ballast is het noodzakelijk dat deze compatibel is met de nieuwe led-buis. Zo niet, dan moet er een andere driver worden geplaatst of de driver verwijderd en de buis direct op de 230 V AC aangesloten. In dat laatste geval is het belangrijk om de armatuur te markeren met de tekst dat hierin uitsluitend nog led-buizen op 230 V mogen worden geplaatst. In alle gevallen is het verstandig om een erkend installateur de installatie te laten keuren.
Heimgartner: ‘Het lijkt dan logischer om bij hoogfrequente armaturen de hele armatuur te vervangen in plaats van alle werkzaamheden te moeten verrichten ten aanzien van de driver. Overgaan tot ‘relighting’ is dan waarschijnlijk goedkoper. Maar in sommige gevallen gaat dat niet. Bijvoorbeeld wanneer de armaturen zijn geïntegreerd in het plafond en het duurder is om het plafond te vervangen dan de drivers aan te passen.’

Op de Place Vendôme in Parijs zijn 228 armaturen ­geüpgraded. Dit leidde tot forse energiebesparingen en bijbehorende vermindering van de CO2-uitstoot.

Technische verschillen

Naast de installatietechnische verschillen tussen conventionele en ledverlichting, is het bij retrofit of relighting net zo belangrijk naar het uiteindelijke effect te kijken: het licht zelf en hoe dit ervaren wordt. Jan van Riel, manager van de Trilux Benelux Akademie: ‘Licht is altijd techniek geweest, maar led is nog technischeromdat je naast de lichtbron en armaturen, ook te maken hebt met drivers. Dit heeft uiteraard gevolgen bij retrofit, waar je rekening moet houden met een andere lichtverdeling, mogelijke verblinding, verstoringen, ongelijkmatigheid enzovoorts.’
‘De lichtberekeningen zijn ook complexer. Waar je vroeger voor een ballast tl een A4-tje nodig had – voor elektronisch wat meer – heb je bij led te maken met een heel ander ‘operating window’, waardoor je alleen het juiste licht krijgt door te programmeren. Dit geldt voor zowel binnen- als buitenverlichting. Je ziet het ook aan de bijbehorende documentatie. Een tl komt uit met ongeveer twee pagina’s, bij led heb je het al snel over een klein boekwerk van bijvoorbeeld 25 pagina’s die nodig zijn om uit te leggen hoe led werkt.’

Lichtniveau

Heel praktisch is het voorbeeld waarbij Van Riel het lichtniveau vergelijkt tussen een conventionele tl-buis en een led-buis; beiden opgenomen in een waterdichte armatuur met kap. Een T8-armatuur van 58 W met een verliesarme C-VSA van 5.200 lumen geeft uiteindelijk een lichtniveau van bijna 3.800 lumen, door het rendement van 73 procent. Bij retrofit blijft de armatuur behouden en wordt de lichtbron uitgewisseld door een led-buis van 25,5 W met een lichtstroom van 3.700 lumen. Hiermee komt het lichtniveau niet boven de 3.000 lumen uit, door het rendement van 79 procent. Een nieuwe led-armatuur met een led-buis heeft daarentegen een rendement van praktisch 100 procent. Deze combinatie geeft een lichtstroom van 4.100 lumen bij een vermogen van 25 W.
Van Riel: ‘Uiteindelijk heb je met het retrofitten van verlichting zo’n 30 procent meer armaturen nodig om de gewenste lichtstroom te behalen. Je bespaart wel 50 procent op de energierekening. Ga je relighten dan bespaar je ongeveer 7 procent op het aantal armaturen en bijna 65 procent energie. Wat dat betreft zou relighten een beter resultaat geven met tl dan retrofitten, met de kanttekening dat je dan ook moet investeren in de armaturen.’
Hij besluit met een veelgemaakte fout tijdens het bepalen van de juiste lichtniveau: ‘Let op dat je niet uitgaat van de lichtstroom die een verouderde tl-armatuur op dat moment geeft. Je moet altijd de oorspronkelijke lichtstroom van het armatuur en de tl-buis nemen en daarop je led-keuze baseren. En neem ook geen goedkope meter, maar werk met deugdelijke instrumenten.’

Een originele relighting in het Belgische Brugge. Hier is speciaal voor de historische delen van de stad een replica gemaakt van de historische armaturen.

Veel vragen

Al deze informatie en tips zijn terug te vinden in de publicatie ‘Licht vernieuwen naar led’. De samenwerkende partijen zijn terecht trots op het resultaat en overtuigd van het nut. Catherine Lootens van Groen Licht Vlaanderen: ‘Wij krijgen de laatste jaren steeds meer vragen over retrofitting. Zowel van eindgebruikers als distributeurs. Daarbij stellen we ook vast dat er een focus ligt op ‘quick wins’. Dus: retrofitten met led met het oog op een lager energieverbruik, een korte ROI en een lagere TCO. Veel vragen gaan ook over de kwaliteit van de led-buizen; zowel elektronisch als fotometrisch en over veiligheid in relatie tot de juridische consequenties. Naar aanleiding daarvan is er in het Laboratorium voor Lichttechnologie aan de KU Leuven een onderzoek opgestart om deze aspecten verder te onderzoeken.’ Verder blijft ze kritisch de vraag stellen of retrofit een overgangsfase is, een transitie of echt een blijver? ‘In elk geval is retrofit de eerste stap in het verlengen van de levensduur in het kader van circulariteit’, weet ze. Het is daarom altijd goed om te kijken of je functionaliteit, gemak en veiligheid kunt behouden door retrofitting. Dat scheelt grondstoffen, energie, materialen en hiermee de CO₂-emissies. Maar ondanks de voordelen is circulariteit nog niet bij iedereen even ver. Bedrijven zijn wel bezig met de invoering ervan en passen het ook in in hun bedrijfsvoering. In die context is retrofit een transitie, maar ik denk ook een blijvertje.’

‘Retrofit is een transitie, maar ik denk ook een blijvertje’

Europese voorbeelden

Tot slot beschrijft Lootens enkele voorbeelden uit Europa van retrofit of relighting. Het eerste type plug&play is eenvoudig. Onder meer in Londen en Istanbul zijn de E40 natriumlampen vervangen door een led. Lootens: ‘Dit is dus typisch een voorbeeld waarbij je van te voren moet nadenken of de ballast mag blijven zitten of eruit moet. Er zijn lampen die in beide situaties zijn toe te passen, maar niet allemaal.’
Zij geeft ook een voorbeeld van type 3 retrofit waarbij gebruik wordt gemaakt van het box-in-box principe (zie kader). Technisch gezien de eenvoudigst te installeren oplossing, omdat het gaat om een volledige armatuur die in de oude wordt geïnstalleerd. Haar voorbeelden zijn beiden in Parijs te vinden, waar op de Place Vendôme en in de Rue Rivoli respectievelijk 228 en 640 armaturen zijn geüpgraded. Dit leidde tot forse energiebesparingen en bijbehorende vermindering van de CO₂-uitstoot. Lootens: ‘Vooral bij deze buitenverlichting moet je goed opletten dat je hetzelfde lichtbeeld houdt. Dat er geen verblinding optreedt en dat de sfeer behouden blijft. In beide gevallen is de partij die de retrofit heeft uitgevoerd ook de leverancier van de armaturen. Dat is een slimme zet in mijn optiek; de armaturen worden dan in elk geval aangebracht door een partij die de producten kent en weet wat er wel en niet mogelijk is.’
Een retrofit van eveneens type 3 vond Lootens in Antwerpen. Hier zijn HID-lampen van 70 W vervangen door ledverlichting van 47 W. Bijzonder aan deze retrofit is dat er ook communicatiemogelijkheden zijn meegenomen, waardoor de lampen op afstand afzonderlijk zijn aan te sturen en mogelijk zijn te koppelen aan sensoren. Tot slot noemt zij een originele relighting in het Belgische Brugge, waar speciaal voor een van de vele historische delen van de stad een replica is gemaakt van de historische armaturen. ‘Een prachtig resultaat van een uitgebreide relighting waarin de sfeer behouden is gebleven, maar de nieuwe technieken zoals led bijdragen aan een lager energieverbruik.’

Publicatie
De publicatie ‘Licht vernieuwen naar led, wat moet je weten’, is te bestellen via:
NSVV, Groen Licht Vlaanderen en IBE-BIV.

Tekst: ing. Marjolein de Wit - Blok
Fotografie: Industrie