April 2019

Platform Gezond Binnenklimaat publiceert ‘PvE Gezonde Kantoren’

Nieuwe kantoorpanden verrijzen, bestaande kantoorgebouwen worden gemoderniseerd, monumenten worden omgebouwd naar kantoren. De energieprestatie krijgt daarbij standaard veel aandacht. Om te garanderen dat de kantoren na oplevering ook goed scoren op de aspecten gezondheid, comfort en productiviteit, heeft het Platform Gezond Binnenklimaat het ‘PvE Gezonde Kantoren’ uitgebracht.

Bij nieuwbouw en renovaties van kantoorpanden moeten er vooraf eisen worden geformuleerd waarop ontwerpers, installateurs en aannemers hun plannen kunnen baseren. Met de publicatie ‘PvE Gezonde Kantoren’ biedt het Platform Gezond Binnenklimaat een handreiking aan partijen die kantoren willen (her)ontwikkelen die niet alleen energiezuinig zijn, maar vooral ook gezond, comfortabel en productiviteit-bevorderend. Het moest een document worden à la het PvE Frisse Scholen, vertelde Atze Boerstra van bba Binnenmilieu, bij de presentatie van het document onder wiens gezag het PvE Gezonde Kantoren is opgesteld.
De publicatie maakt het mogelijk om bij de start van een project de uitgangspunten vast te leggen die bepalend zijn bij het (her)ontwerpen van gebouwinstallaties, gevels en andere aspecten die van invloed zijn op het comfort, de gezondheid en de prestaties van de gebouwgebruikers. Het document maakt het mogelijk eisen op maat te formuleren die als outputparameters kunnen worden opgenomen in bijvoorbeeld contracten, ontwerpdocumenten en bestekstukken. Tevens kan de publicatie een instrument zijn referenties te formuleren voor binnenmilieuprestaties die weer mooi van pas komen bij de uitvoering van controles en oplevermetingen. Verder maakt de publicatie het mogelijk concrete prestatiedoelen te stellen, daar waar het gaat om monitoringstools en beheer- en onderhoudsprotocollen.

Vier thema’s, drie klassen

In de publicatie staan vier thema’s centraal: de kwaliteit van de binnenlucht, het thermisch binnenklimaat, het licht en het geluid. Voor elk thema wordt er met drie ambitieniveaus gewerkt: klasse C (voldoende), klasse B (goed) en klasse A (zeer goed). De opstellers hebben daarvoor een formulier ontwikkeld. Binnen het thema zijn ook weer onderverdelingen gemaakt. Voor het thema binnenlucht bijvoorbeeld gaat het dan om de kwaliteit van CO2 en luchtverversing, vluchtige organische stoffen, tabaksrook of schimmels en bacteriën. Bij het thema temperatuur is er een onderscheid wintercomfort, zomercomfort of tocht. Ook de thema’s licht en geluid worden zo nader gespecificeerd.

Vier centrale thema’s: de kwaliteit van de -binnenlucht, het thermisch binnenklimaat, het licht en het geluid

Met een tabel kan per thema worden aangegeven welk ambitieniveau – in klasses uitgedrukt – wenselijk is. Betrokkenen kunnen dit individueel doen of gezamenlijk, bijvoorbeeld met alle leden van een ontwerpteam en vertegenwoordigers die namens de opdrachtgever, in combinatie met de eindgebruikers, aanschuiven.
Zodra de ambities zijn bepaald zijn kan het PvE verder worden ingevuld. Met een formulier in de bijlage wordt ook meteen duidelijk welke effect het kiezen voor klasse B of A heeft op het totale energiegebruik. Klasse C is als referentie gehanteerd. Het gaat hierbij om een kwalitatieve inschatting (expert-judgement) door de auteurs. In aparte bijlagen van het PvE komt aan bod welke relatie de eisen hebben met de binnenmilieueisen die worden gehanteerd door het International well Building Institute en de Dutch Green Building Council (dgbc) en op productiviteit en ziekteverzuim. Hierbij wordt verwezen naar het document ‘Kentallen binnenmilieu & productiviteit’ dat door bba Binnenmilieu in 2015 in opdracht van Platform 31/Kantoor vol Energie is opgesteld.
Gezondheid, welzijn en productiviteit zijn samenhangende begrippen. Het is een tamelijk lastige zaak dit meetbaar te maken wat betreft de installatietechniek voor gezonde kantoren. Veel bedrijven werken al met performance-indicatoren om de winstgevendheid te analyseren en te verbeteren. Voor het monitoren van gezondheid, welzijn en productiviteit kunnen indicatoren, zoals ziekteverzuim, arbeidsmobiliteit, fysieke klachten en daarmee gepaard gaande kosten, worden afgezet tegen de gebouwen. Met plusjes en minnetjes wordt in de bijlage duidelijk welke consequenties de keuzes hebben op productiviteit en ziekteverzuim.

Het PvE Gezonde kantoren is bedoeld voor zowel nieuwbouw als renovatie.

Prestatie-eisen

Aan elk ambitieniveau zijn eigen (prestatie)eisen gekoppeld. Klasse C is hierbij het basisniveau, beter uitgedrukt: de ondergrens. Het niveau is veelal gebaseerd op geldende wet- en regelgeving, zoals vastgelegd in Bouwbesluit 2012. De eisen zijn zo geformuleerd dat alle eisen die bij klasse C staan ook voor klasse B en A gelden. De eisen kunnen zowel bij nieuwbouw als bij renovaties worden gebruikt, zij het bij renovaties vaak sprake is van bepaalde belemmeringen, bijvoorbeeld afwijkende plafondhoogtes of een gevel die slechts beperkt mag worden aangepakt vanwege de monumentenstatus van een gebouw. De drie kwaliteitsniveaus zijn zoveel mogelijk gedefinieerd in lijn met de 3-traps eisen uit de nieuwe Europese epbd binnenmilieunorm en 16798-1 en de eisen uit andere relevante (inter)nationale binnenmilieunormen (nen-en-iso 7730). Bij het formuleren van de eisen hebben de opstellers tevens gekeken naar de binnenmilieueisen, zoals vastgesteld door dgbc/Breeam-NL (www.dgbc.nl) en het International well Building Institute. Voor een deel van eisen die zijn gekoppeld aan klasse B en klasse A geldt dat ze credits opleveren die van nut zijn als een well- dan wel Breeam-NL-certificering wordt nagestreefd.

Menukaart

Het PvE werkt als een menukaart. De opdrachtgever of het ontwerpteamlid bepaalt zelf welke eisen en welk ambitieniveau in het PvE wordt opgenomen. De opstellers van de publicatie adviseren bij nieuwbouw en ingrijpende renovaties in beginsel bij alle vier de thema’s op zijn minst voor klasse B te gaan. En wanneer sprake is van bijzondere omstandigheden voor een of meer aspecten ook te kiezen voor klasse A. Bijvoorbeeld klasse A op het aspect lucht wanneer het gaat om een kantoorgebouw dat gebruikt gaat worden door relatief veel mensen met een luchtwegaandoening of klasse A op het aspect geluid in situaties waarbij een groot deel van de dag uiterste concentratie nodig is.
Indien sprake is van een kantoorgebouw op een A-locatie en het expliciet de bedoeling is dat er sprake is van een productiviteit-bevorderend binnenmilieu, dan is het zinvol op alle deelaspecten voor klasse A te kiezen. Alleen wanneer sprake is van een tijdelijke situatie of ruimten waarin de gebruikers slechts sporadisch aan het werk zijn, wordt geadviseerd voor klasse C te gaan. Hetzelfde geldt indien er sprake is van herontwikkeling van een monumentaal pand waarin weinig tot geen aanpassingen zijn toegestaan.

Voor gangen, atria, serres en dergelijke kunnen minder strenge eisen worden aangehouden.

Gebruikstijd

De opstellers van het PvE Gezonde Kantoren wijzen erop dat aan de prestatie-eisen in de publicatie niet op elk uur van de dag aan alle eisen hoeft te worden voldaan. De eisen gelden alleen tijdens gebruikstijd. Bij kantoren gaat het dan in de regel alleen om weekdagen en dan bijvoorbeeld specifiek de periode van 8.00 - 18.00 uur, de traditionele kantoortijden. En dan nog geldt dat niet elke minuut aan de eisen voldaan hoeft te worden: wanneer in 95 procent van de gebruikstijd aan respectievelijk klasse C, B of A-eisen kan worden voldaan, is het voldoende om respectievelijk een klasse C, B of A ‘stempel’ te krijgen. Deze 95 procent is in lijn met de uitgangspunten zoals die zijn vastgelegd in nen 16798-1.
De eisen gelden specifiek voor ruimten die worden gebruikt voor kantoorwerk of ruimten die bedoeld zijn voor werkzaamheden die vergelijkbaar zijn met kantoorwerk. Daarbij kan in het bijzonder worden gedacht aan aparte kantoorvertrekken, werkplekken in open kantoorvloeren, vergaderruimten, callcenters enzovoort. Verder is het zo dat de eisen in beginsel alleen gelden als de betreffende ruimten worden gebruikt in lijn met de bezettingsgraad waar deze op zijn ontworpen. Voor gangen, atria, serres en dergelijke mogen minder strenge eisen worden aanhouden. De binnenmilieueisen gelden verder ook niet voor overige ruimten, zoals opslagruimte, kantine, keuken of toiletten. Kortom, de focus ligt op de ruimten waar de medewerkers van de kantoren kantoorwerker het gros van hun tijd door brengen.

Controles

Het stellen van eisen biedt op zichzelf nog geen garantie dat het binnenmilieu na ingebruikname werkelijk goed of goed genoeg is, erkennen de opstellers van het PvE Gezonde Kantoren. Tijdens het ontwerptraject, bij oplevering en ingebruikname zal er dus steekproefsgewijs (periodiek) moeten worden getoetst of aan de belangrijkste eisen wordt voldaan. Soms kan dat met inspecties, het kan ook met simulaties of controleberekeningen. Soms zullen er metingen nodig zijn en in bepaalde gevallen kan via enquêtes worden gecontroleerd of de bedoelde kwaliteit ook daadwerkelijk wordt gehaald.
Bij nieuwbouwprojecten en bij ingrijpende renovaties heeft het volgens de auteurs de voorkeur om niet alleen de gewenste binnenmilieuprestaties vast te leggen, maar ook de verificatieprocedures. Het laatste verwijst naar de wijze waarop de prestaties geverifieerd worden gedurende de gebruiksfase. Een degelijke kwaliteitsborging gedurende de gebruiksfase staat of valt met adequaat beheer en onderhoud. Voor concrete aanbevelingen wat betreft duurzaam beheer en gezondheidsbevorderend onderhoud verwijzen de opstellers naar respectievelijk Isso-publicatie 100 en 101 tot en met 107.

Kwaliteitsborging

Ook voor de kwaliteitsborging heeft de publicatie een groot aantal eisen opgenomen. Om de gebruikerstevredenheid te na de ingebruikname van het kantoor te borgen, moet bij ambitieniveau klasse B één keer per 5 jaar een enquête worden afgenomen rondom de tevredenheid over verschillende binnenmilieuaspecten. Bij ambitieniveau klasse A moet dat eens per 3 jaar gebeuren. Hierbij wordt gewerkt met 5- of 7-puntsschalen variërend van zeer ontevreden tot zeer tevreden. Wanneer er aspecten zijn waarover minder dan 80 procent van de geënquêteerden tevreden is, moet voor de specifieke deelaspecten een verbeterplan komen.
Wat betreft de luchtkwaliteit kan voor klasse C worden volstaan met periodiek systematisch onderhoud (technisch en hygiënisch). Voor klasse B geldt dat het gbs is voorzien van een ‘history-functionaliteit’ en dat de meetgegevens minimaal 1 jaar bewaard blijven. Eens in de 3 jaar moet gedurende minimaal een week in minstens 5 procent van de ruimten worden bepaald of tijdens werktijd nog aan de gestelde luchtkwaliteitseisen wordt voldaan. Bij klasse A moet het gbs zijn gekoppeld aan een online monitoringsplatform dat inzichtelijk maakt in hoeverre de kritische prestatie-indicatietoren op het gebied van binnenluchtkwaliteit worden gehaald. Het monitoringsplatform moet per dertig werkplekken over minimaal één CO₂-sensor, één pm 2,5-sensor en nog een derde sensor naar keuze (bijvoorbeeld vluchtige organische stoffen) beschikken. Als de aanleg van een monitoringssysteem niet mogelijk is, dan kan voor klasse A handmatig worden gemeten, zoals bij klasse B. Alleen moet het dan wel elk jaar gebeuren.
Een vergelijkbare kwaliteitsborging geldt ook voor het thema temperatuur. Voor het thema licht wordt bij ambitieniveau klasse B minstens één keer in de 5 jaar een meting uitgevoerd om te controleren of nog aan de eisen wordt voldaan wat betreft praktijkverlichtingssterkte, lichtkleur en flikkeringen/stroboscopisch effect. Ook hier weer is het aantal te monitoren ruimten op een minimum van 5 procent gesteld. Bij klasse A is dat eens in de 3 jaar. De eisen wat betreft geluid in de kantoren moet eveneens periodiek met metingen worden geborgd.